Het uitwisselen van data is in de industrie cruciaal voor innovatie en efficiëntie. Daarmee groeit ook de behoefte aan transparantie en controle. Zeker in industriële omgevingen, waar samenwerkingsverbanden vaak complex zijn en data van hoge waarde is, is het essentieel dat organisaties kunnen aantonen dat data gedeeld en gebruikt wordt zoals afgesproken. Hier komt het concept van 'observability in data spaces' om de hoek kijken — een ontwikkeling die binnen de International Data Spaces Association (IDSA) vorm krijgt in de rol van 'The Observer'.
Wat zijn data spaces?
Een data space is een virtuele omgeving waarin meerdere organisaties data met elkaar kunnen uitwisselen volgens vooraf gedefinieerde regels en contracten. Cruciaal hierbij is dat iedere deelnemer zelf controle houdt over zijn data. Ook zijn afspraken over gebruik, toegang en opslag juridisch en technisch afdwingbaar. De IDSA ontwikkelt hiervoor de standaardkaders, waaronder het IDS Reference Architecture Model (RAM).
Waarom observability?
In industriële data-uitwisseling is het niet voldoende dat data gedeeld wordt — het moet ook aantoonbaar zijn dat dit gebeurt onder de afgesproken voorwaarden. Denk aan vragen als: wie heeft toegang gehad tot welke dataset? Werd de data daadwerkelijk gebruikt voor het afgesproken doel? En zijn alle contractuele en wettelijke verplichtingen nagekomen?
Observability maakt het mogelijk dat dit soort vragen beantwoord kunnen worden. Het stelt deelnemers in staat om het verloop van datacontracten, het gebruik van data en de bijbehorende technische handelingen te monitoren, te loggen en (indien nodig) te auditen. Zo ontstaat een transparante, betrouwbare omgeving voor data-uitwisseling.
Clearing House versus Observer
Het idee van een centrale entiteit die transacties bewaakt is niet nieuw binnen IDSA. In eerdere versies van het IDS-architectuurmodel werd deze rol ingevuld door het zogeheten 'Clearing House'. Dit concept stamde echter uit de financiële wereld, waar clearing houses zorgen voor de afwikkeling van transacties. Binnen data spaces was het Clearing House bedoeld als tussenpersoon die gegevensverkeer controleerde, vastlegde en ondersteunde bij verrekening.
Toch bleek het Clearing House in de praktijk te rigide en te verwarrend. Zo gebruikt Gaia-X hetzelfde begrip voor een heel andere functionaliteit, wat leidde tot spraakverwarring. Bovendien legde het model teveel nadruk op financiële clearing en te weinig op algemene monitoring van het gebruik van data.
Daarom is het Clearing House in de nieuwste versie van het IDS RAM (versie 5) vervangen door een flexibeler en breder toepasbaar concept: de Observer.
Wat is The Observer?
De Observer is een formele rol binnen een data space, die verantwoordelijk is voor het observeren en vastleggen van activiteiten rondom transacties waarbij data wordt gedeeld. Deze rol kan worden ingevuld door een derde partij, zoals een toezichthouder of auditor, maar ook door één van de contractpartijen zelf. In dat laatste geval tekenen beide partijen de loggegevens cryptografisch, zodat bewijsvoering achteraf mogelijk blijft.
In tegenstelling tot het oude Clearing House-concept is de Observer geen verplicht centraal knooppunt, maar een modulaire functie. Elke data space kan eigen invulling geven aan hoe observability wordt ingericht. Zo kan er sprake zijn van:
-
één centrale observer;
-
een federatie van observers, verdeeld over domeinen of jurisdicties;
-
volledig decentrale observability, waarbij elke deelnemer zijn eigen logs bijhoudt.
Technische werking
Observability werkt op basis van logdata die wordt gegenereerd tijdens verschillende fasen van het proces van data delen:
-
Catalogusinteractie: wie vraagt welke datasets op, en met welke autorisatie?
-
Contractonderhandeling: wat zijn de voorwaarden, wie accepteert wat, en wordt de overeenkomst goedgekeurd?
-
Datatransfer: wanneer vindt de overdracht plaats, en is deze voltooid, onderbroken of beëindigd?
Deze gegevens worden via standaardprotocollen en semantische modellen vastgelegd en kunnen net als gewone data via de data space worden gedeeld. Cruciaal hierbij is dat de deelnemer zelf bepaalt welke observabilitydata wordt gedeeld, met wie, en onder welke voorwaarden — tenzij regelgeving of het governancekader van de data space bepaalde verplichtingen oplegt.
Relevantie voor de industrie
Voor industriële bedrijven zijn er drie concrete redenen om te investeren in observability binnen data spaces:
-
Naleving van wet- en regelgeving - In sommige gereguleerde sectoren gelden strenge regels voor datagebruik en transparantie. Observability maakt het mogelijk om aan te tonen dat aan deze eisen is voldaan — ook in complexe samenwerkingen met meerdere partijen.
-
Contractuele betrouwbaarheid - Wanneer bedrijven data delen op basis van contractuele afspraken, helpt observability bij het aantonen dat afspraken zijn nageleefd. In geval van geschillen, zoals over facturatie of datamisbruik, kunnen observer logs dienen als bewijsmateriaal.
-
Digitale innovatie met vertrouwen - Nieuwe toepassingen zoals AI-training op gedeelde datasets vragen om transparantie en controle. Observability maakt het mogelijk om herkomst, gebruiksvoorwaarden en naleving bij te houden, wat cruciaal is in sectoren met gevoelige of waardevolle data.
Conclusie
De overgang van het Clearing House-concept naar het Observer-model markeert een belangrijke stap in de ontwikkeling van volwassen, schaalbare en juridisch houdbare data spaces. Voor industriële organisaties betekent dit een krachtige nieuwe tool om grip te houden op datadelen, risico’s te beheersen en waarde te creëren uit samenwerking — zonder concessies te doen aan compliance, transparantie of autonomie.
Photo by Homa Appliances on Unsplash